De transitie van fossiele brandstoffen naar duurzame energiewinning is in volle gang en de dagen van olie zijn geteld. Olie heeft meer dan 150 jaar een belangrijke rol gespeeld in onze gebouwde omgeving. Maar wat doen we met het complexe erfgoed van het olietijdperk? ‘We hebben een transitiestrategie nodig’, zegt professor Carola Hein van het Leiden-Delft-Erasmus Centre for Global Heritage.
Wanneer Carola Hein mensen vraagt naar hun eerste associatie wanneer ze aan olie denken, noemen ze vaak een tankstation. Die associatie is vooral positief. Een tankstation is klein en maakt het mogelijk om de wereld al reizend te verkennen.
‘Tankstations hebben de manier waarop we de omgeving ervaren gevormd’, zegt Hein. ‘Maar we beseffen niet altijd dat olie de omgeving op nog vele andere manieren heeft bepaald.’
Carola Hein is hoogleraar Architectuur en Stedenbouwgeschiedenis aan de Technische Universiteit Delft en leider van de groep ‘Heritage and Environment’ in het Leiden-Delft-Erasmus Centre for Global Heritage, een samenwerkingsverband tussen de drie universiteiten. Ze is gefascineerd door de manieren waarop olie de afgelopen 150 jaar onze leefomgeving heeft bepaald.
Promotiecampagne
‘Ik ben geïnteresseerd in de manier waarop olie heeft bijgedragen aan de bouw van onze steden’, zegt ze. ‘Ik kijk naar de manier waarop onze planning plaatsvindt, naar de ontwikkeling van wat we wel ‘olielandschappen’ (petroleumscapes) noemen, maar ook naar ons beeld van olie.’
Haar onderzoek naar de geschiedenis van olie heeft Carola Hein geleerd dat ons beeld van tankstations het resultaat is van een zorgvuldig geplande promotiecampagne in de vroege dagen van de auto-industrie. In diverse landen, waaronder Nederland, werden beroemde architecten uitgenodigd om tankstations te ontwerpen, en deelden oliemaatschappijen gratis wegenkaarten uit om toerisme op het platteland te bevorderen. De auto betekende vrijheid en olie stond voor een nieuwe en avontuurlijke manier van leven.
Olie verovert de wereld
De eerste olie werd in 1859 opgepompt in het westen van de Amerikaanse staat Pennsylvania, en binnen enkele jaren veroverde olie de wereld. Al in 1862 werd er olie verscheept van Philadelphia naar Rotterdam.
Lees het artikel van Carola Hein over de geschiedenis van Philadelphia
Tegenwoordig is driekwart van de hele oppervlakte van de haven van Rotterdam gerelateerd aan olie, en via pijpleidingen naar België en Duitsland verbindt olie Rotterdam met de rest van Europa. ‘Zelfs grootschalige infrastructuur in Rotterdam is deels met oliegeld gefinancierd’, vertelt Hein.
Lees over Rotterdam als olielandschap
Lokale stedelijke iconen
Vanaf 1870 werden er overal ter wereld olieraffinaderijen gebouwd, zowel bij bestaande steden als in gebieden zonder infrastructuur. In Philadelphia stonden de eerste raffinaderijen tussen de appelboomgaarden. In Duinkerke bouwde British Petrol (BP) een stadje speciaal voor haar ingenieurs. Natuurlijk was er Rotterdam. En in Abadan, op 53 kilometer van de Perzische Golf in Iran, bouwde de Anglo-Persian Oil Company een complete stad op basis van Britse architectuuridealen. Toen de Britten vertrokken, ontstond er een nieuw olielandschap in Teheran, ditmaal op basis van Amerikaanse idealen. 'Olie vormde echt het hart van de globalisering', zegt Hein.
De hoofdkantoren van oliemaatschappijen stonden vaak in de buurt van een ministerie of midden in de hoofdstad en werden lokale stedelijke iconen, zoals de A’DAM Toren in Amsterdam, die door veel inwoners nog steeds de Shell-toren wordt genoemd.
Veel raffinaderijen dicht
Maar het olietijdperk loopt ten einde. De raffinaderij van Total in Duinkerke sloot in 2010 en volgens Hein moet deze regio een nieuw netwerk bouwen. Verwijzend naar een rapport uit 2016 van Instituut Clingendael voorspelt ze dat veel raffinaderijen in Noordwest-Europa de komende decennia zullen sluiten.
Wat doen we met de restanten van het olietijdperk? Carola Hein heeft als onderdeel van en college studenten al een nieuw ontwerp liet maken voor de haven van Rotterdam, met het idee om er een herinnering aan te behouden los van het gebruik van de haven. ‘We hebben echt een overgangsstrategie nodig’, zegt ze.
Er is al officieel olie-erfgoed: de jaknikker in Schoonebeek is evenals sommige tankstations een rijksmonument, en het voormalige BP-terrein in Sydney is getransformeerd tot een stadslandschapspark, waarbij de contouren van de tankers nog steeds te zien zijn in de vormen van de kustlijn. Er zijn tientallen oliemusea verspreid over de hele wereld.
Knopen doorhakken
‘Tankstations zijn eenvoudig als erfgoed te behouden’, zegt Hein. ‘Bij industriële locaties is dat niet het geval. Het is niet gemakkelijk om te besluiten wat er met deze terreinen moet gebeuren. De bodem is vaak zodanig vervuild dat er een complete reiniging nodig is. In Philadelphia is er een raffinaderij die al draait sinds 1870. De reiniging wordt zo moeilijk geacht dat de raffinaderij maar open wordt gehouden. Er komt nog steeds olie uit North en South Dakota binnen.’
Hein: ‘Kunnen we de schoonmaak op dezelfde manier uitvoeren als bij de kolenfabrieken? Wat zijn mogelijke strategieën om deze terreinen weer bij de stad te betrekken, om ze opnieuw te ontwikkelen? Bij olielocaties in de buurt van duur stadsgebied zal er geld in herontwikkeling worden gestoken. Steden als Hamburg en Rotterdam zijn al bezig met het omvormen van vroegere havens in de binnenstad. Voormalige oliefaciliteiten op minder gewilde locaties zijn echter veel moeilijker te transformeren. Er zullen flinke knopen moeten worden doorgehakt. En we moeten ons echt voorbereiden op de discussie over wat er met het olie-erfgoed moet gebeuren.’
Verhalen
Hein: ‘We moeten besluiten welk beeld we willen schetsen. Anderhalve eeuw lang hebben we gezien hoe olie mensen kan redden. We hebben optimisme, trots en heroïek te zien gekregen. We hebben legospeelgoed, ansichtkaarten van raffinaderijen, heroïsche films. Maar olie heeft natuurlijk niet alleen maar een gunstige invloed op ons leven gehad. Het is wellicht eenvoudig om een museum te maken van de gebouwen van Abadan die voor de olie zijn gebouwd, maar we moeten ook nadenken hoe we willen omgaan met die andere, minder rooskleurige verhalen. Als je een raffinaderij of een grote opslaglocatie als erfgoed behoudt, welke verhalen vertel je daar dan bij?’
Zonnepanelen
Tegelijkertijd moeten we een narratief voorbereiden voor het post-olietijdperk, benadrukt Hein. ‘Als we willen dat de samenleving groene energie omarmt, hoe kunnen we dan eenzelfde heroïek overbrengen? Hebben zonnepanelen hetzelfde iconische karakter als booreilanden en olieraffinaderijen? We moeten terug naar de lokale economie als we klimaatverandering willen stoppen. Dat moet in de samenleving gebeuren, niet alleen door technologie.’ Wanneer meer mensen lokaal energie produceren, moeten gemeenschappen nieuwe oplossingen vinden voor de openbare ruimte en voor collectieve voorzieningen.
Extra informatie
- Conferentie Global Petroleumscapes
We hebben meer inzicht nodig in de impact van olie op het leven in de stad in verschillende culturen, in verschillende tijden en op verschillende plaatsen, en ook in de betekenis van oliegerelateerde ruimten van het verleden voor het ontwerp van de toekomst. Daarom heeft Carola Hein in mei 2017 bij de TU Delft een driedaagse workshop georganiseerd voor een internationale en multidisciplinaire groep onderzoekers uit architectuur en planning, antropologie, politicologie, geschiedenis en literatuur- en filmwetenschap. Tijdens de workshop opende Hein ook de tentoonstelling The Global Petroleumscape, die ze samen met haar promovendi had gemaakt.
Lees meer - Video Petroleumscapes
In deze video zie je de rol van olie in sociaal-economische en culturele verandering vanuit het perspectief van de Nederlandse Randstad. Carola Hein laat zien hoe de internationale oliemaatschappijen met steun van overheidsinstanties de gebouwde omgeving hebben getransformeerd, en hoe ze ons beeld, gebruik en ontwerp van die omgeving hebben beïnvloed.
Bekijk de video - Tentoonstelling exposition
In 2016 was in Museum Rotterdam de tentoonstelling Oliedam te zien, een samenwerkingsproject tussen Museum Rotterdam en de Technische Universiteit Delft op basis van onderzoek van Carola Hein en Sayed Mohamad Ali Sedighi.
Oliedam
