Er is groen licht gegeven aan het gezamenlijke onderzoeksproject 'Hittegolven en kwetsbare populaties: hun behoeften in kaart brengen in Den Haag'. Dit is een samenwerking van het Leiden-Delft-Erasmus Centre for Frugal Innovation in Africa, het International Institute of Social Studies (Erasmus Universiteit Rotterdam) en The Centre of Expertise on Global Governance van de De Haagse Hogeschool.
Dit onderzoeksproject heeft tot doel een beter inzicht te krijgen in de effecten van hittegolven op kwetsbare bevolkingsgroepen in Den Haag en oplossingen te bieden waarmee de gemeente dergelijke groepen kan helpen om met deze hittegolven om te gaan.
Hittegolven: een multi-dimensionale, multi-stakeholder en multi-level governance maatschappelijke uitdaging
Hittegolven vormen een belangrijk, maar vaak over het hoofd gezien onderdeel van klimaatverandering en de gevolgen ervan zijn omvangrijk. Periodes van tropische dagen en nachten worden langer en, belangrijker nog, deze trend versnelt sneller dan klimaatveranderingsmodellen voorspellen. (1) Afgelopen zomer is als record in Nederland geregistreerd, want het was de eerste keer dat we vijf dagen op rij een hittegolf hadden met temperaturen van 35 graden of meer. Ook werd voor het eerst 40 graden gemeten.
Dergelijke hittegolven worden steeds meer erkend als een multi-dimensionaal, multi-stakeholder- en multi-level governance-probleem, zowel door wetenschappers als door beleidsmakers. Multidimensionaliteit verwijst naar het onderscheid tussen warmtebeperking en aanpassing. Mitigatie betekent dat de stad minder vatbaar wordt voor het gevaar, waaronder ruimtelijke ordening, infrastructuur, huisvesting, groen, enz. Aanpassing verwijst daarentegen naar maatregelen om kwetsbare mensen te helpen het hoofd te bieden aan het gevaar, en dit omvat sociaal werk, volksgezondheid, vroegtijdige waarschuwing, gemeenschapsinitiatieven enz. Ten tweede zijn relevante stakeholders onder meer lokale overheden, de bouwsector, woningcorporaties, openbare gezondheidsdiensten en natuurlijk de lokale bevolking, vooral kwetsbare groepen. En ten derde bestaan de verschillende bestuursniveaus uit het mondiale (bijv.WGO, VN-SDG's, Overeenkomst van Parijs), EU (EU Green Deal), evenals nationaal en sub-nationaal (gemeentelijk, lokaal) niveau.
Periodes van tropische dagen en nachten worden langer en, belangrijker nog, deze trend versnelt sneller dan klimaatveranderingsmodellen voorspellen.'
Hittegolven en de negatieve interactie-effecten
Dr. Sylvia Bergh, onderzoekster bij The Centre of Expertise on Global Governance aan de Haagse Hoge School en hoofdaanvrager bij dit project, legt uit dat het onderzoek zich zal richten op adaptatie op lokaal niveau en de relevante stakeholders betrokken in Den Haag. Op het niveau van gemeenten en steden staat het concept van stedelijke veerkracht centraal, legt ze uit. Het verwijst naar het vermogen van individuen, gemeenschappen, instellingen, bedrijven en systemen in een stad om te overleven, zich aan te passen en te groeien, ongeacht de soorten chronische spanningen en acute schokken die ze ervaren. (2) Hittegolven vormen duidelijk acute schokken die zich snel ontwikkelen tot chronische spanningen.
Hittegolven verergeren ook de chronische spanningen die er al zijn, d.w.z. bestaande chronische spanningen leiden ook tot een grotere impact van een hittegolf. Met andere woorden, er zijn negatieve interactie-effecten. Om deze effecten aan te pakken, moet de silo-benadering van stedelijk bestuur worden overwonnen, waarbij verschillende afdelingen verschillende delen van het probleem aanpakken, in plaats van dit op een geïntegreerde en inclusieve manier te doen. (3) Deze overwegingen komen ook tot uiting in het Nationaal Hitteplan 2008 voor de Nederland, dat door een toenemend aantal gemeenten wordt vertaald en geconcretiseerd in Lokale Warmteplannen, waarbij ook aandacht is voor de meest kwetsbare mensen. (4)
Op het niveau van gemeenten en steden staat het concept van stedelijke veerkracht centraal.'
Hittegolven in Den Haag
De gemeente Den Haag heeft een gemeentelijke klimaatadaptatiestrategie (5) en heeft in 2020 de eerste stappen richting een lokaal hitteplan gezet. In 2018 gaf de gemeente onderzoekers van de TU Delft de opdracht om het Haagse Hitte-rapport te maken, dat een zeer gedetailleerd beeld geeft van de “Urban Heat Islands” en adaptieve oplossingen voorstelt. (5) In het rapport worden ook ouderen (van 75 jaar en ouder) als het meest kwetsbaar aangemerkt. In de zomer stoppen bijvoorbeeld veel 'dagbesteding'-activiteiten vanwege vakanties, wat de eenzaamheid en dus de kwetsbaarheid voor hittegolven vergroot. Enkele voorbeelden van dit brede probleem: alleenstaande ouderen hebben vaak geen dorst, drinken niet genoeg, of zijn bang om het toilet te gebruiken. Ze gebruiken ook vaak medicijnen waarvan de effectiviteit negatief wordt beïnvloed door extreme hitte. Het overheidsbeleid om langer thuiswonen te faciliteren voordat oudere mensen naar een zorginstelling verhuizen, past ook in deze trend: zoals aangetoond is in de hitte- en eenzaamheidskaart die is opgesteld door Het Klimaatverbond Nederland, zijn nu 1,3 miljoen ouderen die eenzaam zijn. (6)
Simpele en betaalbare innovaties door en voor lokale burgers
Hoewel een behoorlijk groot deel van de puzzel dus al bekend is, gaf de Gemeente Den Haagaan dat er behoefte is om de kwetsbare bevolkingsgroepen en hun behoeften in tijden van hitte (golven) beter in kaart te brengen. Hoewel de kwetsbare groepen bij de gemeente Den Haag bekend zijn in termen van percentages ouderen per buurt, is er behoefte om meer te weten over andere kenmerken van dergelijke kwetsbare mensen om beter te begrijpen hoe ze kunnen worden geholpen, bijvoorbeeld hun (chronische) gezondheidsproblemen / ziekten en andere factoren die bijdragen aan kwetsbaarheid. Met andere woorden, er is behoefte aan een beter begrip van de belemmeringen voor het handelen van mensen, aangezien deze de impact van hittegolven in hoge mate verklaren. Naast het bedenken van oplossingen waar de bevolking ook daadwerkelijk gebruik van zou maken, is het ook van belang om een beter beeld te krijgen van welke oplossingen burgers zelf al in huis of in de openbare ruimte hebben ontwikkeld.
Simpele en betaalbare innovaties ontwikkeld door en voor lokale burgers kunnen uitkomst bieden. Hoewel dergelijke frugal innovaties vaak een significant verschil maken in de manier waarop lokale gemeenschappen improviseren en creatief omgaan met bijvoorbeeld een acute hittegolf, blijven dergelijke lokale ervaringen vaak lokaal en worden ze niet gedeeld of opgeschaald.
Het onderzoeksteam zal bijdragen aan een meer systematisch internationaal verkenning van welke lessen kunnen worden getrokken uit dergelijke ‘onder de radar’ innovaties om met hittegolven om te gaan. Daarnaast hebben gemeente-medewerkers vastgesteld dat er behoefte is aan 'best practices' voor gezondheidsrisico-communicatie over weers- / klimaatgerelateerde gebeurtenissen. In dit onderzoek zal het team zich ook richten op risicocommunicatie rond hittegolven.
Hoe bereik je mensen die kwetsbaar zijn voor hitte het beste?
Er is duidelijk behoefte aan meer onderzoek naar de meest effectieve manier om mensen te bereiken die kwetsbaar zijn voor hitte, vooral ouderen die hitterisico's onderschatten en eenzaam zijn. Als zodanig zal het onderzoeksteam zich richten op de volgende onderzoeksvragen:
- Wat zijn de sociaaleconomische kenmerken, leeftijd, geslacht, gezondheid en andere relevante kenmerken van de kwetsbare bevolkingsgroepen in de meest getroffen wijken in Centrum (inclusief Schilderswijk en Transvaal) en Laak (inclusief de Binckhorst)?
- Wat zijn de behoeften van de kwetsbare bevolkingsgroepen om met de hittegolven om te kunnen om te gaan?
- Welke duurzame (zuinige) oplossingen hebben kwetsbare bevolkingsgroepen zelf ontwikkeld die geïnstitutionaliseerd zouden kunnen worden? En zijn er andere bottom-up initiatieven op het gebied van warmtebestendigheid die lokale gemeenschappen ondersteunen, bijvoorbeeld door lokale ondernemers?
- Wat kan de gemeente Den Haag doen om in deze behoefte te voorzien en daarmee bij te dragen aan stedelijke veerkracht? Hoe zou het bijvoorbeeld zijn interdepartementale communicatie en coördinatie en externe inkoopprocessen kunnen stroomlijnen? Hoe zou het kunnen zorgen voor een grotere afstemming tussen top-down en bottom-up initiatieven op het gebied van warmtebestendigheid? En tot slot: hoe kan de gemeente haar communicatie over hittegolf-risico's met kwetsbare bevolkingsgroepen aanpassen?
Simpele en betaalbare innovaties ontwikkeld door en voor lokale burgers kunnen uitkomst bieden.'
Onderzoek door en voor lokale burgers
Naast het betrekken van de medewerkers van de relevante afdelingen in de gemeente (zoals o.a. The Resilient The Hague-team en het Department of Urban Development, Department of Education, Culture and Well-being, Municipal Health Department), zal het team ook samenwerken met het Rode Kruis (Nederlandse Rode Kruis & Rode Kruis Rode Halve Maan Klimaat) om ervoor te zorgen dat zowel het onderzoeksproces als de bevindingen sterk aansluiten bij de praktijk en het beleid, en om ons te helpen de gewenste impact van verbeterde aanpassingsmaatregelen aan stedelijke hittegolven te bereiken. Daarnaast draagt het project door het betrekken van afstudeerstudenten studenten van de CFIA, ISS en HHS ook bij aan het versterken van de verbinding tussen de studenten en de gemeente Den Haag.
Het project zal ook gebruik maken van citizen science. Dit betekent dat bewoners waar mogelijk gevraagd wordt om zelf de temperatuur in hun woning te meten en via social media aan de onderzoekers te rapporteren; als ze niet bekend zijn met sociale media, kunnen hun verzorgers en buren worden gevraagd dit namens hen te doen.
Dit onderzoek beoogt uiteindelijk co-creatie van bottom-up beleidsontwikkeling en zal daarom continu worden verbeterd om ervoor te zorgen dat dit project een sterke dialoog tussen stakeholders tot stand brengt en leidt tot sociale innovaties waarop toekomstige interventies kunnen voortbouwen.
Dit projectartikel is gebaseerd op het oorspronkelijke voorstel van het project, gefinancierd middels de ‘Subsidieregeling Hoger Onderwijs Den Haag 2020’, Hoofdstuk 2 ‘Onderwijs dat bijdraagt aan de economie van de stad’, Paragraaf 2.4 ‘Investeren in een aantrekkelijke kennis- en onderwijsstad’, November 2020 with The Centre of Expertise on Global Governance aan de Haage Hoge School is de hoofdaanvrager van het project.