Oorspronkelijk komt Markus Haverland uit het Duitse Sauerland. Tegenwoordig woont de politicoloog op het platteland in de buurt van Utrecht en werkt als hoogleraar Politieke Wetenschappen op de campus van de Erasmus Universiteit in Rotterdam. Op die manier kan hij de landelijke rust combineren met de dynamiek van de grote stad, lacht hij.
Daags voor dit gesprek zijn de lijsttrekkers van de verschillende Europese politieke partijen in de aanloop naar de EU-verkiezingen in juni met elkaar in debat gegaan in Maastricht. Door de populariteit van radicaal rechtse partijen in veel lidstaten van de Europese Unie verwacht Haverland dat de besluitvorming in Brussel een stuk moeilijker wordt de komende jaren:
‘Normaalgezien komen de belangrijkste functies in het EU-parlement traditioneel terecht bij de grote partijen. Als leden van heel rechtse partijen, die niet zoveel op hebben met Europese samenwerking, voorzitter worden van allerlei parlementaire comités loop je het risico dat er zand in de machine komt. Het vormen van parlementaire meerderheden wordt dan een stuk lastiger.’
Complex universum
De werkkamer van Haverland, hoog op de zeventiende verdieping, kijkt uit op de langzaam stromende Nieuwe Maas. In zijn onderzoek kijkt de Duitser met name naar hoe politieke agenda’s gevormd worden en besluiten tot stand komen in Brussel. Jarenlang hielden de Europese sociaaldemocraten (S&D in het parlement) en christendemocraten (EVP) elkaar daar in evenwicht in een grote en vaak voorspelbare middencoalitie.
Als radicalere rechtse partijen straks groot worden zullen centrumlinkse coalities vrijwel onmogelijk worden.'
‘De liberale fractie had de afgelopen jaren de middenpositie en zo konden er afhankelijk van het onderwerp coalities worden gesloten,’ zet Haverland uiteen. ‘Als het ging om milieu kwam er steeds een meerderheid tot stand omdat de liberalen op die onderwerpen wat meer naar links schoven. Bij economisch beleid stemden ze meestal mee met centrumrechts. Als radicalere rechtse partijen straks groot worden zullen centrumlinkse coalities vrijwel onmogelijk worden. Dat zul je direct gaan merken in het milieubeleid.’
De EU wordt gevormd door een complex universum van verschillende instituties die elkaar in evenwicht houden en tegelijkertijd strijden om macht. De uitvoerende macht ligt bij de Europese Commissie – maar niet zonder goedkeuring van alle nationale ministers die in de Raad van de EU verenigd zijn. Het enige direct gekozen EU-orgaan is het 700-koppige parlement waarvoor de komende maand gestemd wordt.
De voorzitter van de Commissie is traditiegetrouw lid van de grootste partij in het EU-parlement. Hij of zij wordt echter voorgedragen door de regeringsleiders van de lidstaten. Haverland: ‘Als de politiek in de EU naar rechts schuift gebeurt dat waarschijnlijk ook op het nationale niveau. Dus ik verwacht niet dat na deze verkiezingen opeens de verschillende instituties tegenover elkaar komen te staan. De Eurocommissarissen worden voorgesteld door nationale regeringen en dus schuift het hele Brusselse universum mee met het sentiment in de lidstaten van de EU.’
Green Deal
In LDE-verband kijkt Haverland met name naar hoe politieke coalities consequenties hebben voor de inhoud van beleid. Volgens hem staan we aan de vooravond van een verschuiving die nu al zijn schaduw vooruit werpt. Het mandaat van de zittende Commissie was gebaseerd op de Green Deal: het megaverduurzamingsplan dat in 2019 werd gepresenteerd.
In die nieuwe realiteit staat de Green Deal onder druk.'
‘Bij verschillende groene wetsvoorstellen zie je in het parlement nu al een beweging naar rechts en dat is ongebruikelijk,’ zegt Haverland. ‘Tijdens en na de vorige verkiezingen had je allerlei maatschappelijke druk en stond Fridays for Future op straat te demonstreren. Die Green Deal heeft echter ook te maken met de internationale omgeving en de akkoorden van Parijs. Die verplichten je om bepaalde klimaatdoelen te halen en dat heeft de huidige Commissie onder leiding van Ursula von der Leyen vertaald in de Green Deal. Daarna kwamen achtereenvolgens de coronacrisis, boerenprotesten en de invasie in Oekraïne. In die nieuwe realiteit staat de Green Deal onder druk.’
Die crises hebben er volgens Haverland echter ook aan bijgedragen dat de EU-besluitvorming steeds meer aan normale politieke processen is onderworpen: ‘Ik bekijk die ontwikkelingen vanuit politisering. Vroeger werd veel EU-beleid achter gesloten deuren gemaakt door ambtenaren en belangengroepen. Je kunt je afvragen hoe legitiem het is dat op die manier te regelen. Normatief gezien kan ik dan ook toejuichen dat de Europese verkiezingen steeds meer lijken te gaan over thema’s waar de EU ook echt iets over te zeggen heeft. Dat is vanuit democratisch oogpunt belangrijk. Ook al ontbreekt er nog steeds een echte publieke sfeer in de EU.’
Gevoelige dossiers
Die verschuiving is mede te wijten aan de snel veranderende wereld waarin Europa zichzelf moet handhaven. Haverland is onderzoeker in een NWO-project dat in kaart probeert te brengen wat het effect was van de coronapandemie op economische besluitvorming in de EU. Zo was de 750 miljard euro die toen door de Commissie beschikbaar werd gesteld om lidstaten economisch bij te staan tijdens de pandemie ongekend, benadrukt Haverland:
Je kunt de politisering rondom deze verkiezingen dan ook niet los zien van het feit dat de taken van de EU steeds zijn uitgebreid.'
‘Mijn project gaat concreet over de implementatie van dat coronafonds en de nationale hervormingen op politiek gevoelige economische dossiers. De bredere trend is dat je zulke grote ontwikkelingen niet meer tussen ambtenaren en belangengroepen kunt afkaarten zonder oog voor de publieke opinie. Met de interne markt in het verleden lukte dat nog wel omdat iedereen daar min of meer van profiteerde. Je kunt de politisering rondom deze verkiezingen dan ook niet los zien van het feit dat de taken van de EU steeds zijn uitgebreid.’
Die taakuitbreiding is noodzakelijk om de EU toekomstbestendig te maken, zegt Haverland nadrukkelijk: ‘Na corona kwam de invasie in Oekraïne, je hebt te maken met toenemend protectionisme in de VS en een steeds assertiever China. Vanuit geopolitiek oogpunt vraagt dat een sterkere EU op gebieden waar landen nu nog soeverein zijn. Dat staat op gespannen voet met politici die nationale soevereiniteit belangrijk vinden. Maar we moeten echt niet vergeten dat het buitenland op veel terreinen naar de EU kijkt als een blok en verwacht dat we ook zo handelen.’
Tekst: Hans Wetzels
Europese Verkiezingen: impact voor maatschappelijke vraagstukken
Leiden-Delft-Erasmus Universities besteedt in aanloop naar de Europese Verkiezingen aandacht aan actuele thema's. Wat is de invloed van de EU hierop, nu en in de toekomst? Vanuit verschillende vakgebieden schijnen wetenschappers hierop hun licht. Tot en met 6 juni 2024 zullen er 6 interviews verschijnen vanuit de Universiteit Leiden, TU Delft en Erasmus Universiteit Rotterdam. Volg de serie via deze site en via LinkedIn van Leiden-Delft-Erasmus Universities.
