Technologie en design grijpen diep in onze levens in. Dat gaat meestal zo soepel, dat we het amper merken. Dat is niet alleen maar goed. Hoe krijgen we de grip op al die innovaties terug? Kunstenaar Gill Baldwin en hoogleraar Bregje van Eekelen zien een rol weggelegd voor de verbeeldingskracht.
Het dilemma van een goed ontwerp
De volgende generatie OV-poortjes zal ontworpen worden door mensen die nu haar studenten zijn aan de TU Delft, zegt Bregje van Eekelen. Zij worden zich steeds bewuster van de surveillance-maatschappij die ze niet alleen vormgeven, maar die hun eigen leven ook vormgeeft – en trackt.
Van Eekelen onderzoekt hoe ontwerpkeuzes ervoor zorgen dat je gedachteloos langs zo’n OV-poortje kunt lopen en surveillance-camera’s nauwelijks ziet. Daardoor besef je dus amper dat je bewegingen worden vastgelegd en je hier achteraf op afgerekend kunt worden. ‘Ontwerpers leveren op die manier enerzijds een gebruiksvriendelijk product af, maar ze staan er niet bij stil dat ze anderzijds de gebruikers op die manier het bewustzijn van de aanwezigheid van technologie ontnemen.’
Ontwerpers ontnemen gebruikers het bewustzijn van de aanwezige technologie.’
Het gaat allemaal wel erg snel
In feite kun je de hele geschiedenis zien als een aaneenschakeling van technologische veranderingen, stelt Van Eekelen. ‘Zodra mensen zich bewust worden van de impact van zo’n verandering, volgt de vraag: willen we dit wel? En de constatering dat het allemaal te snel gaat.’ Maar terug naar een onschuldige samenleving is geen optie. ‘Het probleem met technologie is dat het onze levens vorm geeft en vergemakkelijkt op manieren die we ons niet goed kunnen voorstellen.’
Van Eekelen verwijst naar een kunstwerk van Kate Crawford en Vladan Joler, Anatomy of an AI system. ‘Ze ontrafelden een AI-systeem, de Amazon Echo, door weer te geven wat er nodig is om het te laten werken. Van energie en minerale bronnen tot goedkope arbeid. Crawford ziet AI als een van de grootste politieke, culturele en sociale veranderingen in de geschiedenis, een verschuiving waarvan de meeste mensen zich niet bewust zijn.’ Crawford laat volgens Van Eekelen met haar werk zien hoe we verweven zijn met de wereld op manieren die ons voorstellingsvermogen te boven gaan. En dat door middel van de meest banale dagelijkse activiteiten, denk aan boodschappen doen, je salaris ontvangen of thuiswerken tijdens een lockdown.
De kunstenaar kan ons wakker maken
Dus de ontwerpers die de technologie van een slimme stad acceptabel en gebruiksvriendelijk maken, verhullen eigenlijk diezelfde technologie. Zo kan technologie ongemerkt steeds verder ingrijpen in onze levens. De blootlegging van technologie in sociale systemen is een belangrijk thema in het werk van kunstenaar Gill Baldwin. In 2020 maakte ze in Rotterdam de interactieve audiotour There is Something I’ve Been Meaning to Ask You. In een audiotour komen inwoners aan het woord over de surveillancesamenleving. Zoals filmmaker en kunstenaar Dorothy Cheung, die opvallende parallellen ziet tussen Rotterdam en haar geboortestad Hongkong. ‘Het verschil is dat China hier open over is, terwijl burgers in Nederland zich nergens van bewust zijn’, legt Baldwin uit. ‘Zij denken nog steeds dat de overheid open en transparant is en de beste bedoelingen heeft.’
Ik vroeg studenten in kaart te brengen hoe ze op één dag worden gevolgd.’
Ook hoor je tijdens de audiotour architecte Beatriz Pero vertellen over haar ervaring met camera’s in Lima. Op dat moment binnen de tour sta je zelf in een streng bewaakte steeg met meerdere vormen van cameratoezicht. Baldwin deed ook een experiment met studenten. ‘Ik vroeg ze in kaart te brengen hoe ze op één dag worden gevolgd. Van de OV-poortjes in de metro tot de apps die ze gebruiken op hun telefoon. Dat bleek veel omvangrijker dan ze dachten. Ze deelden zelfs hun locatie met huisgenoten, iets wat voor mij ondenkbaar zou zijn.’
Ontwerpen voor de samenleving is macht loslaten
Digitale toepassingen die zo ‘gemakkelijk’ en daarom zo ‘onmerkbaar’ mogelijk worden ontworpen aan de ene kant en kritische kunstenaars die dat verborgen ontwerp weer willen blootleggen aan de andere kant. Hoe vind je als stad een tussenweg die ervoor zorgt dat inwoners zowel weten wat er gaande is, als gemakkelijk gebruik kunnen maken van technologische toepassingen? Van Eekelen: ‘Als je ontwerpt voor de samenleving, in plaats van de individuele gebruiker van een poortje, stuit je op een uitdaging: want wie is die samenleving? Hoe spreek je haar aan?’
Van Eekelen ziet te vaak standaardoplossingen. Beleidsmakers, wetenschappers of ontwerpers gaan de stad in om met bewoners te praten – ze brengen het lab naar de stad. ‘Maar dat is geen structurele participatie. Mensen wonen ergens tientallen jaren, dat soort living labs duren hooguit vier jaar. Sherry Arnstein, expert in participatieve besluitvorming, noemde zulke projecten al in 1969 tokenisme: een symbolische inspanning waarmee het lijkt alsof er burgers worden betrokken, maar waar geen echte zeggenschap in zit.’
Van Eekelen constateert in haar onderzoek zelden dat de macht en controle van het ontwerpen volledig worden overgedragen aan burgers. ‘Waarom dat zo is? Ik denk dat we niet goed hebben nagedacht wat dan de rol van de ontwerper, de ambtenaar of de wetenschapper wordt.’ Het is misschien ook een gebrek aan verbeeldingskracht. ‘We kunnen ons niet voorstellen hoe we de regie kunnen overdragen.’
Het is een manier van denken die alles op zijn kop zet.’
Subtiel ontregelen leidt tot nieuwe inzichten
Baldwin denkt dat ontwerpers en wetenschappers er nog niet aan toe zijn om zo veel regie over te dragen aan inwoners van de slimme stad. ‘Er is een ego-dood voor nodig, een passie om echt een stap opzij te zetten. Ook voor veel kunstenaars en kunstinstellingen is dat nog een brug te ver.’ Baldwin zelf probeert met haar werk subtiel te ontregelen, de visie op alledaagse zaken te kantelen. In de serie Impossible Bodies tekent, schildert en beeldhouwt ze vormen die vaag doen denken aan lichaamsdelen, maar die de AI van Google niet als zodanig herkent. ‘Door je te verplaatsen in andere gezichtspunten dan die van de mens kom je tot nieuwe inzichten. Het is een manier van denken die alles op zijn kop zet.’
Van Eekelen denkt dat ontwerpende onderzoekers juist ook kunnen bijdragen aan het verbeelden van een gebruiksvriendelijke slimme stad. ‘Er is verbeeldingskracht en intelligentie voor nodig om ons de verstrengelde wereld waarin we nu al leven voor te stellen – zodat we ons ertoe kunnen verhouden en democratisch keuzes kunnen maken. Ontwerpende onderzoekers kunnen door een soort counter-surveillance die wereld op de radar zetten en een voorzet doen voor werkelijk intelligente, creatieve, en inclusieve vormgeving van de stad.’
Gill Baldwin bestudeert als beeldend kunstenaar onze relatie met het kunstmatige. Ze brengt de gevolgen in kaart van de steeds veranderende verwantschap tussen mensen en (technologische) kunstmatigheid.
Bregje van Eekelen combineert methoden uit de culturele antropologie en geschiedenis om de verbinding tussen heden, verleden, en toekomst te verstaan. Ze is hoogleraar Ontwerp, Cultuur en Maatschappij aan de TU Delft en werd in 2023 dubbel benoemd als Leiden-Delft-Erasmus hoogleraar bij de Erasmus Universiteit Rotterdam.
Tekst: Saskia Klaassen
White paper over Smart Cities