Lantaarnpalen die voorbijgangers detecteren, een 5G mobiel netwerk: bewoners zitten lang niet altijd te wachten op technologische innovaties in de buitenruimte. En die zijn er juist voor hen, toch? Volgens 5G-criticus Marnix Lamers en smart-city-onderzoeker Vivien Butot moeten beleidsmakers technologie niet als onvermijdelijk presenteren, maar een open debat faciliteren. Door Jeroen van Raalte
Zeldzaam voorbeeld van geslaagde burgerweerstand
Het leek de gemeente Utrechtse Heuvelrug zo’n mooi idee. Lantaarnpalen uitgerust met wifi, geluidssensoren, camera’s en 5G, de vijfde generatie mobiele telecommunicatie. Maar toen een groep inwoners vijf jaar geleden lucht kreeg van het plan, kwamen zij in het geweer. Het collectief, genaamd Stralen doen we liever zelf, had grote zorgen over mogelijke gezondheidsschade door 5G-straling en over privacy van burgers. ‘We hebben toen een goed onderbouwde brief aan de gemeenteraad geschreven’, vertelt betrokken bewoner Marnix Lamers.
Hun relaas vond gehoor. De groep sprak met raadsleden, lanceerde een petitie en mocht een raadsinformatiebijeenkomst organiseren. ‘De griffie van de gemeenteraad vond ons verhaal echt een aanvulling op het debat. Een wethouder vroeg ons zelfs advies over zijn nota lantaarnpalen.’ De gemeenteraad liet zich overtuigen. De lantaarnpalen kwamen er niet en vooralsnog is er geen 5G-netwerk in Utrechtse Heuvelrug. Het is een mooi, maar ook zeldzaam voorbeeld van burgerweerstand die zijn stempel drukt op de besluitvorming over een smart city-project.
Bestuurders presenteren technologie als onvermijdelijk
Zoals met veel technologische innovaties gebeurt, presenteren beleidsmakers het 5G-netwerk als onvermijdelijk, zegt smart-city-onderzoeker Vivien Butot. ‘Wat je precies vindt van een technologie, maakt in die visie niet zoveel uit. Maar burgers staan daar anders in. Zij ervaren machteloosheid, omdat de overheid hen steeds voor een voldongen feit plaatst.’ Je houdt het toch niet tegen, krijgt Lamers vaak te horen. ‘Dan denk ik: nou, dat hangt er maar net van af.’
Butot onderzocht de dynamiek van het publieke debat over 5G. Waar het aanvankelijk nog over nut en noodzaak van de technologie ging, verdween die discussie algauw naar de achtergrond. ‘Naarmate de controverse groeide en zendmasten in brand werden gestoken, spitste het debat zich toe op de gezondheidsrisico’s. Volgens de overheid is het wetenschappelijk verantwoord en daarmee was de kous af. Over de wenselijkheid van 5G ging het niet meer.’ Terwijl er volop kanttekeningen te plaatsen zijn bij deze ‘onvermijdelijke’ innovatie. ‘Welk probleem lost 5G op? En welke implicaties heeft dat voor mensen? Die discussie wordt amper gevoerd.’
Mensen worden aangesproken als consumenten die een smart city-product tot zich nemen, niet als belangengroep.’
Wel overleg over een fietspad, waarom dan niet over scanauto’s?
Komt er een fietspad, dan wordt de Fietsersbond gehoord. Over een nieuwe wijkaanpak mag de bewonersvereniging haar zegje doen. Maar bij welke burgers gaat de overheid te rade als het een smart city-toepassing betreft? ‘Bij technologie in de buitenruimte vindt veel minder een belangenafweging plaats’, zegt Butot. ‘Mensen worden aangesproken als consumenten die een smart city-product tot zich nemen, niet als belangengroep.’ Dat de smart city zelden stuit op georganiseerd protest, wil niet zeggen dat er geen weerstand is. Integendeel. ‘Er bestaat veel impliciet verzet tegen nieuwe technologieën, merk ik in gesprekken. Maar mensen weten vaak niet hoe ze hun ongenoegen kunnen kanaliseren.’
Bij de overheid kan het misverstand ontstaan dat men het wel best vindt. Als voorbeeld geeft Butot de scanauto’s die in zijn woonplaats al rondrijdend parkeerboetes uitdelen. De camerabeelden kunnen ook worden gebruikt om gedumpt afval te signaleren, bedacht de gemeente. ‘Privacy-technisch was het in orde, maar ik was sceptisch. Want ik weet dat in mijn buurt veel mensen tegen de scanauto’s zijn. Als de gemeente dan nieuwe toepassingen verzint, vergeet ze dat de technologie op zichzelf al controversieel is. Dat binnen het stadsbestuur consensus bestaat over de wenselijkheid, betekent niet dat de bevolking daar ook zo over denkt.’
Menige smart city-toepassing is een oplossing op zoek naar een probleem. Het middel is dan al snel belangrijker dan het doel, ook in deze casus. ‘De problemen met onderhoud van de openbare ruimte bleken een bestuurlijke oorzaak te hebben. De gemeente heeft het beheer uitbesteed aan allerlei verschillende bedrijven. Scanauto’s zijn daar niet de oplossing voor.’
Burgerparticipatie? Nee, overheidsparticipatie.’
Betrek burgers vroeg én laat
Participatie bij smart city-projecten is nu heel eenzijdig, observeert Butot. ‘Burgers worden pas laat betrokken in het besluitvormingsproces, wanneer de technologische oplossing al gekozen is. Dat voedt het gevoel van machteloosheid bij de burger. Wij pleiten voor contestability: dat burgers vanaf het begin worden betrokken in een debat over de noodzaak en de uitvoering, en dat ze ook na implementatie hun onvrede kunnen uiten.’ Door dit na te laten, creëert de overheid haar eigen oppositie: ‘Als Marnix’ groep niet was gehoord, waren zij misschien alsnog een harde oppositiegroep geworden.’
Lamers beaamt dit. ‘Wil je als burger meedoen met een overheid die alleen wat feedback vraagt bij een project dat al vaststaat? Of participeer je op een fundamenteel niveau, door mee te denken over problemen en oplossingen?’ Hij spreekt liever van ‘overheidsparticipatie’. ‘We zijn gewend geraakt aan een joekel van een overheid, waaraan we onze beleidskeuzes hebben uitbesteed. Dat komt steeds meer ter discussie te staan. Mensen eisen hun zeggenschap terug.’ Volgens Lamers vraagt dit om een andere houding van ambtenaren. ‘Zij moeten zich niet verschuilen achter een anoniem overheidsapparaat. Als beleid tegen de belangen van burgers indruist, moeten zij op hun strepen gaan staan.’
We wilden niet tegenover, maar naast de gemeenteraad staan.’
Succesvol weerstand bieden, zo doe je dat
Dat de groep 5G-kritische inwoners succes had in Utrechtse Heuvelrug, dankt Lamers aan hun grondhouding. ‘We wilden niet tegenover, maar naast de gemeenteraad staan. Kritisch, maar niet met een gestrekt been erin. We noemden onszelf expliciet een dialooggroep. Die constructieve houding werd gewaardeerd. We hebben de gemeenteraad op hun bestuurlijke autonomie gewezen, dat ze dreigde de regie uit handen te geven. Toen krabden de raadsleden zich wel even achter de oren.’
Ook de open houding van de gemeente droeg bij aan een bevredigend proces. De gemeente erkende de kritische bewoners als belangengroep, faciliteerde inspraak en bewerkstelligde dat hun zorgen werden meegewogen. Tot Lamers’ tevredenheid stak de raad uiteindelijk een stokje voor de met snufjes uitgedoste lantaarnpalen. Had hij het besluitvormingsproces ook gewaardeerd als de raad een andere keuze had gemaakt? ‘Als ze weloverwogen toch voor die lantaarnpalen hadden gekozen, dan waren we teleurgesteld geweest, maar hadden we ons wel gehoord gevoeld.’
Vivien Butot is promovendus aan de Erasmus Universiteit in Rotterdam, waar hij onderzoekt hoe burgers reageren op het idee van de slimme stad. Hij analyseerde onder meer de publieke dynamiek rond 5G.
Marnix Lamers was betrokken bij de lokale dialooggroep Stralingsbewust Utrechtse Heuvelrug - Stralen doen we liever zelf, die de gemeenteraad van Utrechtse Heuvelrug wist te overtuigen een pas op de plaats te maken met 5G-lantaarnpalen.
White paper over Smart Cities