Grote havens als die van Rotterdam, Shanghai of Los Angeles staan vaak in de belangstelling. Ze worden besproken in de media en zijn belangrijke spelers in de politieke besluitvorming. Maar hoe zit dat met alle kleine en middelgrote havens in hetzelfde gebied?
Als we kijken naar de kaart van het Rotterdamse havensgebied, zien we verschillende rode vlekken die onder andere de havens van Scheveningen, Schiedam, Dordrecht en Moerdijk aangeven. Deze havens bieden toegang tot water en land, ondersteunen lokale industrieën en werken samen met grotere maritieme knooppunten. Deze kleinere havens zijn nog onvoldoende onderzocht en hebben behoefte aan uitgebreide planning en beleidsadvies.
Deze blog presenteert verschillende perspectieven op de uitdagingen en kansen van kleine havens door vijf lopende projecten van PortCityFutures-leden te presenteren die zich bezighouden met belangrijke kwesties in kleine havens en havenstad regio’s. Deze projecten zijn gepresenteerd tijdens de posterpresentatie op het symposium (Re-)connecting Maritime-Urban Ecosystems op 16-17 september 2024.
In een tijd waarin de zeespiegel stijgt en het landschap snel verandert, worden havensteden en andere watergebonden gebieden geconfronteerd met complexe uitdagingen. Er moet een balans gevonden worden tussen veiligheid, duurzaamheid en economische ontwikkeling. Het aanpakken van deze problemen vereist een inclusieve aanpak die de inzichten en innovaties van kleinere havengemeenschappen waardeert bij het bouwen aan een duurzame toekomst. De belangrijke rol van kleinere havens wordt echter vaak over het hoofd gezien. Kleine havens bevinden zich zowel langs kusten, rivieren en meren en werken over het algemeen met kleinere schepen en een beperkte capaciteit, waarbij jaarlijks minder dan 10 miljoen ton goederen wordt verwerkt. Ze hebben meestal een kleinere omvang, minder uitgebreide infrastructuur en minder faciliteiten dan grotere havens.
Ze worden gedefinieerd als klein in relatie tot andere havens binnen hetzelfde gebied of netwerk. Ondanks hun beperkte omvang en doorvoer, kunnen kleinere havens een cruciale rol spelen in de weerbaarheid van het gebied en dragen bij aan economische, sociale en ecologische duurzaamheid. In tegenstelling tot grote havens, die zich vaak verzetten tegen verandering, bieden kleinere havens zoals Scheveningen, Schiedam en Nijmegen mogelijkheden voor experimenten en innovatie. Door hun sterke band met het lokale scheepvaarterfgoed zijn dit ideale plaatsen om nieuwe ideeën te testen, samenwerking te bevorderen en te bouwen aan een weerbare toekomst. Daarnaast hebben deze havens gericht beleid, planning en ondersteuning nodig om de huidige uitdagingen aan te gaan, hun positie te behouden en het hoofd boven water te houden. Hierbij gaat het vooral om lange termijn ontwikkeling en hun relatie met de regio.
Kleine kusthavens langs de Noordzee
Het Living with Water-project benadrukt het belang van kleine havens in de Nederlandse Delta en laat zien hoe het bestuderen ervan structurele, culturele en milieuveranderingen in de hele regio kan stimuleren, vooral in complexere havenstadregio’s als Rotterdam. Door zich te richten op kleine kusthavens sluit het project aan bij bredere strategische thema's die worden onderzocht door het NXR-2024 Designing for Extremes initiatief, waar havenweerbaarheid en erfgoedstrategieën voorop staan bij de aanpassing aan klimaatuitdagingen. Beide projecten zijn gericht op het cruciale doel om Nederlandse kuststeden voor te bereiden op de stijgende zeespiegel door middel van innovatieve strategieën die cultureel erfgoed combineren met aanpassingsmaatregelen, die zowel traditioneel, hedendaags als innovatief zijn. Deze holistische aanpak verlicht niet alleen de druk op grotere havenknooppunten, maar versterkt ook de band tussen gemeenschappen, havens en de stedelijk-maritieme gebieden die hen omringen. Dit vormt een routekaart voor toekomstige weerbare relaties tussen havens en steden en draagt bij aan inzichten in wereldwijde aanpassingsstrategieën en overheidsbeleid.
De Nederlandse delta, die bekend staat om zijn innovatieve waterbeheer en maritieme infrastructuur, staat voor steeds grotere uitdagingen als gevolg van klimaatverandering, verstedelijking en veranderende economische behoeften. Living with Water wil onderzoeken wat een kleine haven uniek maakt binnen het mondiale netwerk en wat de relatie is tussen havens en steden. Het project verzamelt inzichten van belangrijke spelers en belanghebbenden om huidige trends te onderzoeken en een beeld te krijgen van de toekomst. Dit wordt afgesloten met een conferentie waar experts kennis kunnen uitwisselen om zo de toekomst van kleine havens vorm te geven. Door te kiezen voor een holistische aanpak wil het project een weerbare, duurzame toekomst creëren voor de kleine havens in het Deltagebied. Door burgers bij het proces te betrekken worden uitvoerbare oplossingen bedacht die de relatie tussen steden, havens en wateren verbeteren. Een uitgebreide “Catalog of best practices” zal de verhalen van verschillende kleine havensteden vastleggen en inzichten bieden door middel van data, ruimtelijke analyse, meningen van experts en innovatieve studentenprojecten. Dit biedt een leidraad voor toekomstige relaties tussen haven en stad.
Het project The Netherlands Exchanges Recife NXR-2024 Designing for Extremes: Heritage Strategies to Sea Level Rise Adaptation stelt de vraag hoe we onze havensteden aan de kust kunnen aanpassen en beschermen tegen de stijgende zeespiegel. Den Haag, de politieke hoofdstad van Nederland en een bekende klimaat hotspot, wordt bedreigd door de stijgende zeespiegel. Het project organiseerde een evenement met als doel manieren te vinden om de stad te beschermen tegen permanente overstromingen. De focus ligt op Scheveningen, de impact van klimaatverandering op diens watersysteem en cultureel erfgoed, en hoe de haventerminal zich kan aanpassen aan klimaatverandering. Historisch gezien geeft het Nederlandse waterbeheer prioriteit aan “beschermende” technologieën. Onze strategie richt zich op bescherming, adaptatie en vermindering van de negatieve klimaateffecten die voor Den Haag worden voorspeld. Daarnaast denken we na over aanpassing en beveiliging van de Scheveningen tegen de oprukkende Noordzee.
NXR-2024 bouwt voort op een 12-jarig partnerschap tussen Nederland en Brazilië dat waardevolle inzichten en strategieën voor beide landen heeft opgeleverd. Dit partnerschap bracht een wereldwijd netwerk van experts en activisten bij elkaar gedurende vijf intensieve dagen in Den Haag. Dit leverde meer dan 60 innovatieve ideeën op over bescherming en aanpassing (“leven met de wateren”) om urgente wateruitdagingen aan te pakken, met als hoogtepunt een publiek debat met belangrijke instanties. De workshop gaf een nieuw perspectief op erfgoed, en stelde verschillende interventies op. Dit om Den Haag, de haven van Scheveningen en kustgebieden te beschermen tegen de stijgende zeespiegel. Deze gedeelde ideeën zullen overheidsbeleid voor klimaatadaptatie vormgeven in zowel Nederland als Brazilië en bijdragen aan de agenda van COP30 in Brazilië in 2025.
Kleine Europese havensteden als onderdeel van riviernetwerken
Wetenschappelijk onderzoek heeft zich tot dusver grotendeels gericht op zeehavens, terwijl rivier- en binnenhavens relatief weinig aandacht hebben gekregen. Dit gat in het onderzoek weerspiegelt de algemene academische verwaarlozing van kleine en middelgrote havens, waartoe de meeste Europese rivierhavens behoren. Ondanks hun kleine omvang zijn rivierhavens van essentieel belang omdat ze dienen als belangrijke knooppunten die grote en kleine kusthavens verbinden met netwerken in het binnenland. Binnenhavens zijn op hun beurt afhankelijk van hun strategische locatie binnen netwerken die grote kusthavens of stedelijke centra met elkaar verbinden.
Nijmegen is bijvoorbeeld de grootste binnenhaven van Nederland en profiteert van de ligging aan de verbinding Rotterdam-Ruhr. De volgende drie projecten gaan over deze rivier- of binnenhavens, allemaal vanuit een ander perspectief en op verschillende schaalniveaus. Ze richten zich zowel op havens als op de omliggende steden, zowel grote (zoals Parijs en Keulen) als kleine plaatsen (zoals Dordrecht of Nijmegen). De studie naar rivierhavensteden onderzoekt de relatie tussen Europese havens binnen riviernetwerken en tussen de haven, de stad en het omringende landschap. Dit heeft als doel om een beter begrip te krijgen van de complexiteit van deze gebieden binnen hun stroomgebieden. Het onderzoek maakt deel uit van een vergelijkend onderzoek genaamd River Port City Atlas, dat zal leiden tot een atlas waarin de ruimtelijke uitdagingen en mogelijkheden van rivierhavensteden in Europa worden onderzocht. Het PhD-project From Healthy Cities to Territories of Wellbeing onderzoekt de kleine en middelgrote rivierhavensteden in het Rijnstroomgebied als onderwerp voor onderzoek naar regionale gezondheid en welzijn. Het project Navigating Challenges zoomt in op de casus Nijmegen en het gebruik van de rivier door de lokale gemeenschap. Alle drie de projecten laten zien dat alles met elkaar samenhangt, van waterveiligheid en duurzaamheid tot economische en sociale belangen.
Het River Port City Atlas project presenteert een nieuwe op GIS-gebaseerde karteringsmethode die administratie en disciplinaire grenzen overschrijdt om inzicht te krijgen in de complexiteit van rivierhavenstad regio’s binnen Europese stroomgebieden. Net als kleinere kusthavens kunnen rivierhavens een sleutelrol spelen in duurzame ontwikkeling, watergerelateerde risico's aanpakken en bijdragen aan de Sustainable Development Goals. Ze worden echter vaak over het hoofd gezien, vooral in relatie tot hun regio en waternetwerk. Havenstadregio's zijn onderling verbonden door watersystemen, waardoor hun ontwerp, planning en beleid een grondige interdisciplinaire kennis van de verschillende processen en onderlinge relaties tussen functionele, politieke en milieuaspecten vereist.
De voorgestelde cartografische methode biedt een kader voor het analyseren van de overlappende gebieden - morfologisch, functioneel en institutioneel - die de regio's van havensteden vormgeven. Door het integreren van geografisch-ruimtelijke datasets dient het als hulpmiddel om de complexe relaties tussen rivier, haven, stad en
het omliggende landschap beter te begrijpen. Dit levert waardevolle inzichten op voor planners en beleidsmakers en bevordert de strategische dialoog tussen de academische wereld en de overheid om de gezamenlijke planning voor duurzame stedelijke ontwikkeling in gedeelde stroomgebieden te verbeteren. Na het testen van de methodiek voor het stroomgebied van de Rijn zal toekomstig onderzoek deze aanpak uitbreiden door andere Europese stroomgebieden en havengebieden te bestuderen, met als doel een vervolg op de Port City Atlas te produceren.
Het project “From Healthy Cities to Territories of Wellbeing: Transforming second-tier port cities along the Rhine” richt zich op kleine en middelgrote rivierhavensteden langs de Rijn. Vandaag de dag hebben deze steden te maken met gemeenschappelijke uitdagingen zoals overstromingen, droogte en industrievervuiling. Een gezamenlijke aanpak kan lonen, zoals blijkt uit initiatieven als de Internationale Commissie ter Bescherming van de Rijn. Als deze samenwerkingsverbanden echter verder zouden gaan dan de huidige activiteiten op het gebied van milieu- en economisch beheer, zou dit kunnen leiden tot een nog betere en meer gebiedsgerichte geïntegreerde planning voor gezondheid en welzijn.
Het project Navigating Challenges: Small Port Cities and Water User Conflicts reflecteert op de sociaal-ruimtelijke analyse van de Nijmeegse Waal en Spiegelwaal. Het laat zien dat kleine stedelijke havens een essentiële rol blijven spelen in de lokale economie, terwijl ze botsen met de veranderende behoeften en eisen van bewoners op het gebied van vrijetijdsbesteding en openbare ruimte. Om aan de toegenomen vraag naar waterveiligheid te voldoen, moeten havenautoriteiten, stadsplanners en verschillende overheidsinstanties samenwerken met omwonenden om conflicten te voorkomen. Als reactie op de verwoestende overstromingen van de jaren '90 lanceerde de Nederlandse overheid begin jaren 2000 het programma “Ruimte voor de Rivier”, waarin tussen 2007 en 2015 34 locaties in werden opgenomen. Een belangrijk project was de herinrichting van de Waal bij Nijmegen, waaronder de aanleg van een nevengeul (de Spiegelwaal) en een eiland (Veur-Lent), de verlegging van dijken, de ontwikkeling van waterfronten en de bouw van drie nieuwe bruggen. Deze nieuw gecreëerde ruimtes hebben Nijmegen internationaal bekend gemaakt en zijn iets waar veel Nijmegenaren trots op zijn. Tegelijkertijd begonnen omwonenden en toeristen op onverwachte manieren gebruik te maken van het rivierengebied en de bruggen, waardoor de overheid zich zorgen begon te maken over de veiligheid van het water. Het aantal recreatieve gebruikers van de Waal is veel groter dan gepland en neemt ruimte in die voornamelijk wordt gebruikt voor de industriële scheepvaart en de recreatievaart. Hierdoor ontstaan een aantal potentiële gevaren, variërend van zwemmen in vervuild water tot het gevaar van verdrinking en vaarongelukken.
Het project is opgezet om medewerkers van de gemeente en Rijkswaterstaat te helpen een beter begrip te krijgen van de waarden van verschillende belanghebbenden ten aanzien van een veilig gezamenlijk gebruik van de Waal en de Spiegelwaal. Het team hield zich bezig met drie analyseniveaus: historisch, ruimtelijk en sociaal. Etnografisch onderzoek geïntegreerd met analytisch in kaart brengen, leverde waardevolle inzichten op met betrekking tot veranderende definities en percepties van waterveiligheid, zowel vanuit het perspectief van het bestuur als van de bewoners. Het bracht impliciete waarden aan het licht die de keuzes en acties van de verschillende belanghebbenden in hun sociaal-ruimtelijke werkwijzen sturen. Dit resulteerde in ontwerpvoorstellen en beleidsaanbevelingen die wijzen op een lange termijn aanpak op meerdere schaalniveaus om diverse bevolkingsgroepen beter te integreren en conflicten op te lossen. Hierbij wordt beargumenteerd dat voortdurende betrokkenheid van verschillende sectoren, in plaats van een projectmatige aanpak, nodig is om veranderende waarden en stakeholder dynamiek aan te pakken.
Samen illustreren deze projecten de urgentie van kleine havens en onderzoeken ze op hun eigen manier hun potentieel en uitdagingen en dragen ze bij aan het op de agenda zetten van kleine havens als een van de onderzoeksthema's van PortCityFutures.
Deze blogpost is geschreven in de context van discussies in de LDE PortCityFutures onderzoeksgemeenschap. Het weerspiegelt de steeds ontwikkelende gedachten van de auteurs en geeft een beeld van de discussies tussen onderzoekers over de sociaaleconomische, ruimtelijke en culturele vragen rondom havenstad relaties. Deze blog is bewerkt door het PortCityFutures redactieteam: Wenjun Feng. In het bijzonder bedanken we Carola Hein voor haar waardevolle input en commentaar.
References
Bernacki, D., & Lis, C. (2021). Forecasting the cargo throughput for small and medium-sized ports: Multi-stage approach with reference to the multi-port system. European Research Studies Journal, 24(3), 208–228.https://doi.org/10.35808/ersj/2350
Bird, J. (1963). The Major Seaports of the United Kingdom. London: Hutchinson.
D’Agostino M., & Hein C. (2024). “Design-Based Solutions for Water Challenges: The Value Case Approach”. Blue Papers 3 (1). https://doi.org/10.58981/bluepapers.2024.1.06
Carella F, De Martino P, Soffietti F, Negretto V, Musco F .(2024). The Spatial and Governance Dilemma of Small and Medium-Sized Italian Ports (SMPs): Maritime Spatial Planning (MSP) as a Potential Response. Water, 16(2), 251. https://doi.org/10.3390/w16020251
Hein, C. (Ed.). (2011). Port Cities: Dynamic Landscapes and Global Networks. 1st ed. London: Routledge.
Hein C., van Mil, Y. & Ažman-Momirski, L. (2023). Port City Atlas. Mapping Port City Territories: from Understanding to Design, Rotterdam: Nai010.https://doi.org/10.59490/mg.73
Meyer, H., Nillesen, A. L., & Zonneveld, W. (2012). Rotterdam: A City and a Mainport on the Edge of a Delta. European Planning Studies, 20(1), 71–94. https://doi.org/10.1080/09654313.2011.638498
van de Ven Frans H. M. , Zevenbergen Chris , Avellar Montezuma Mila , Ding Zihang , Veerbeek William , Chen Shiyang (2024). The Three-Points Sponge Policy approach; toward an enhanced multi-level resilience strategy. Frontiers in Water, DOI=10.3389/frwa.2024.1361058.
NXR: Designing for Extremes: Sea Level Rise Adaptation in the Hague-Netherlands https://recifeexchanges.com/netherlands/